Το Πάρκο από την ίδρυση του, έθεσε ως κεντρικό του στόχο την ανάδειξη της ιστορίας που έχει αφήσει τα ίχνη της στην χερσόνησο του Άι Γιάννη Δέτη και συνδέεται με την ευρύτερη ιστορία της Πάρου και του Αιγαιακού χώρου.
Στην χερσόνησο και ευρύτερα στον κόλπο της Νάουσας διασώζονται σήμερα ερείπια των οχυρών εγκαταστάσεων του Ναυστάθμου των Ρώσων, στον οποίο ελλιμενίστηκαν εκατοντάδες ρωσικά πλοία και στρατοπέδευσαν πληρώματα και στρατός, από το 1770 έως το 1775, μετά την αιματηρή εξέγερση των ελληνικών πληθυσμών με την υποκίνηση των Ρώσων, γνωστή ως Ορλωφικά.
Η μνήμη αυτού του άγνωστου εν πολλοίς ιστορικού συμβάντος διατηρείται ζωντανή στην προφορική παράδοση των κατοίκων της Νάουσας, στους ψαράδες που απέφευγαν να “καλάρουν στη ρώσικη φρεγάδα”, στα πολλά τεκμήρια της ρωσικής παρουσίας, τις μπάλες κανονιών, τα ρωσικά νομίσματα, τα εκκλησιαστικά σκεύη και εικόνες. Τοπικοί λόγιοι και ιστορικοί, ο Γιάννης Βασιλειόπουλος, ο Ολύμπιος Αλιφιέρης, ο Τάσος Κασαπίδης, μεταξύ άλλων, προχώρησαν την ιστορική έρευνα και συνέβαλαν στο Συνέδριο ‘Οι Ρώσοι στο Αιγαίο’ το 2001 που συνδιοργανώθηκε από το ΕΚΚΕ, τα υπουργεία πολιτισμού Ελλάδας και Ρωσίας και τον Δήμο Πάρου. Με χορηγία του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη πραγματοποιήθηκε συστηματική ιστορική έρευνα το 2012-2013 σε ρωσικά, δυτικοευρωπαϊκά και ελληνικά αρχεία με την καθηγήτρια Τζελίνα Χαρλαύτη επικεφαλής ομάδας Ελλήνων και Ρώσων ιστορικών. Μικρό τμήμα αυτού του πολύτιμου και εν πολλοίς άγνωστου θησαυρού ιστορικών τεκμηρίων που συγκεντρώθηκε, παρουσιάζεται στην Μόνιμη Έκθεση, ‘Η Πάρος μέσα από τη Ρωσική Χαρτογραφία 1770-1775’, που οργανώθηκε το 2014 με επιστημονική ευθύνη της ιστορικού Ελευθερίας Ζέη, στο ανακαινισμένο με δωρεά του Ιδρύματος Σταύρου Νιάρχου κτίριο των κελιών του Μοναστηριού του Άι Γιάννη Δέτη.
Στην Έκθεση εκτίθενται για πρώτη φορά στην Ελλάδα ρωσικοί χάρτες από την ρωσική παρουσία στο Αιγαίο και προβάλλονται τα ναυτικά ημερολόγια με τους χειρόγραφους χάρτες μοναδικής ομορφιάς των Ρώσων αξιωματικών. Στον αναλυτικό οδηγό που διατίθεται στην Έκθεση, στην ελληνική, αγγλική, γαλλική και ρωσική γλώσσα, παρουσιάζεται η τολμηρή εκστρατεία του Ρωσικού ναυτικού από την Κρονστάνδη στο Αιγαίο, ο Ναύσταθμος στη Νάουσα, η Ρωσική Ηγεμονία του Αρχιπελάγους με διοικητικό κέντρο την Πάρο. Παρά τον περιορισμένο εκθεσιακό χώρο, τα σχόλια Ελλήνων και ξένων στο βιβλίο επισκεπτών είναι εξαιρετικά εγκωμιαστικά, ενώ τα παιδιά της Πάρου ανακαλύπτουν με μεγάλο ενδιαφέρον αυτή την απρόσμενη πτυχή της ιστορίας τους.
Νέα αξιόλογα ιστορικά στοιχεία παρουσιάσθηκαν και στο διεθνές συμπόσιο ‘Η Ρώσικη παρουσία στο Αιγαίο 1770-1775, οι μακροχρόνιες συνέπειες μια βραχύβιας Ηγεμονίας’, που έγινε στην Πάρο στο πλαίσιο του έτους ελληνορωσικής φιλίας το 2016, και όπου διατυπώθηκε η ανάγκη αξιοποίησης και διάχυσης του σημαντικού ιστορικού υλικού που είχε συγκεντρωθεί, μέσω μιας διαδικτυακής εφαρμογής.
Με χορηγία του Ιδρύματος Α. Γ. Λεβέντη το 2018 δημιουργήθηκε ενιαίο χαρτογραφικό ψηφιακό υπόβαθρο στο οποίο εντάχθηκε το παλιό και νέο υλικό για τη ρωσική παρουσία στο Αιγαίο με σημαντικά και εν πολλοίς άγνωστα ιστορικά αρχειακά τεκμήρια. Με χρηματοδότηση του Πάρκου συγκεντρώθηκαν και εντάχθηκαν στο ψηφιακό υπόβαθρο τα ελληνικά αρχειακά τεκμήρια για την κοινωνία και την οικονομία στην Πάρο με επιστημονική ευθύνη της ιστορικού Ελευθερίας Ζέη.
Σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Ε.Ι.Ε. και επιστημονικά υπεύθυνο τον διευθυντή ερευνών κ. Γιώργο Τόλια, δημιουργήθηκε το Ερευνητικό Πρόγραμμα ‘Άρχιπέλαγος’, μια ψηφιακή χαρτογράφηση του Αιγαιακού χώρου, που επιτρέπει την αναζήτηση ιστορικών πληροφοριών για τα ελληνικά νησιά κατά τους νεώτερους χρόνους. Το ‘Αρχιπέλαγος’ εμπλουτίστηκε με μεγάλο αριθμό έντυπων και χειρόγραφων χαρτών, περιγραφές των νησιών του 15ου, 16ου και 17ου αιώνα, τεκμήρια για τη ζωή των νησιωτών κάτω από τις συνυπάρχουσες συχνά κυριαρχίες, (Λατινική-Οθωμανική-Ρωσική), και τα εμπορικά δίκτυα που αναπτύχθηκαν.
Η δημιουργία της Μόνιμης Έκθεσης για την Πάρο στα Ορλωφικά και της Ψηφιακής Βιβλιοθήκης για το Αρχιπέλαγος, δικαιώνουν την πολυετή προσπάθεια όσων εργαστήκαμε για να πετύχει αυτό το δύσκολο εγχείρημα, που υπερέβαινε τις δυνατότητες μιας Δημοτικής εταιρείας.
Ευχαριστούμε θερμά τα Ιδρύματα Α. Γ. Λεβέντη και Σταύρος Νιάρχος (ΙΣΝ) για την στήριξη τους, τους ιστορικούς ερευνητές Τζελίνα Χαρλαύτη, Ελευθερία Ζέη, Elena Smilyanskaya, Mitia Frumin και Γιώργο Τόλια για την επιστημονική προσφορά τους και όσους με πολλούς τρόπους στήριξαν το όλο εγχείρημα.